Wspieranie dzieci i młodzieży w dobie pandemii

Zanim przejdziemy do omówienia sposobów wspierania dzieci w czasie trwającej pandemii, rozpoczniemy od krótkiego przedstawienia konsekwencji emocjonalnych oraz zaburzeń, z jakimi najczęściej można się spotkać w obecnej sytuacji oraz wskazania grup wiekowych, które zostały najbardziej dotknięte zaistniałą sytuacją.

Efekty oddziaływania pandemii na stan emocjonalny dzieci zmieniały się na przestrzeni czasu. Na początku dominującym uczuciem towarzyszącym dzieciom był strach przed tym „czy nie zachoruje ja albo ktoś z moich bliskich, czy nie trafię do szpitala oraz obawa przed ewentualną rozłąką z rodzicami, a nawet u niektórych bardziej wrażliwych dzieci strach przed śmiercią”. Później stopniowo zaczęły dochodzić emocje i niepokoje związane z tym, co się działo na zewnątrz, czyli m.in. z koniecznością zdalnego nauczania. Dużo dzieci miało takie obawy jak to, czy sobie poradzi, czy nie będzie mieć problemów technicznych z komputerem, czy dobrze wypadnie, odpowiadając przed kamerką. Był to również okres, kiedy zaczynała dochodzić u dzieci delikatna postawa buntu. Dzieci zadawały sobie pytanie: dlaczego jestem ograniczany? Dlaczego muszę spędzać czas w domu? Nasiliło się to zwłaszcza w tym trudnym momencie, kiedy dzieci do pewnej godziny nie mogły wychodzić bez opiekuna z domu. Wtedy też, zaczynały się pojawiać pierwsze objawy zaburzeń rówieśniczych i problemów związanych z nawiązywaniem relacji rówieśniczych. Gdy nadszedł nowy rok szkolny, u dzieci wystąpiła ogromna mieszanka emocji. Z jednej strony pojawiła się radość, na ponowną możliwość kontaktu z rówieśnikami, z drugiej strony wystąpił niepokój czy nadrobię wszystkie zaległości i sprostam wymaganiom. .

Duży problem z powrotem mają dzieci, które jeszcze przed pandemią miały takie przejawy lęków społecznych. Uczucie niepokoju utrzymuje się do chwili obecnej. Dzieci i rodzice czują lęk związany z tym, czy zdalne nauczanie nie wróci, czy znowu szkoły nie będą zamknięte. Dodatkowo u starszych nastolatków zaczyna się pojawiać uczucie żalu o to, że coś je ominęło, że półtora roku były pozbawione możliwości korzystania z tego, na co oczekiwały, wchodząc w okres takiego nastolatkom.

Psychologowie oraz nauczyciele w szkołach bardzo często zastanawiają się i analizują kwestie tego, czy jest jakaś grupa dzieci, które zostały wyjątkowo „poszkodowane”. Psycholog kliniczny Pani Agnieszka Wrzesiak uważa, że są dwie grupy takich dzieci. Jedna grupa to nastolatkowie, druga to dzieci z tak zwanymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Dzieci w wieku nastoletnim, rozpoczynające naukę w szkole średniej są bardziej narażone na konsekwencje pandemii, ponieważ nakłada się wtedy trudny moment pandemiczny z okresem nastolatkowym, który już w sposób naturalny jest dla dziecka trudny. Dziecko zmienia się wtedy pod względem fizycznym, zmienia się jego wygląd, zmienia się jego system wartości i zmieniają się relacje w grupie i relacje z rodzicami. Do tego wszystkiego dochodzi bardzo trudny moment wielu ograniczeń i izolacji, które zderzają się ze sobą. Dziecko potrzebuje kontaktu z grupą, potrzebuję okazji do ćwiczenia relacji. Okres nastolatkowy to czas, w którym dziecko ma silną potrzebę odseparowania od rodziców oraz zdobywania większej samodzielności. Natomiast pandemia wymusiła przebywanie w domu i ograniczanie możliwości osiągania większej samodzielności. Nastolatkowie borykają się z olbrzymią ilością wątpliwości i jest to dla nich okres myślenia „katastroficznego”. Pandemia informacji katastroficznych mocno dokładała, przez co dodatkowo utrudniała odnalezienie się w rzeczywistości.

Największy problem w dostosowaniu się do sytuacji mają dzieci z tak zwanymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, czyli dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, dzieci z ADHD, z niepełnosprawnością intelektualną, grupa dzieci z objawami obniżonego nastroju albo ze stwierdzoną depresją. Jest to taka grupa dzieci, która w okresie pandemii miała mocno ograniczony dostęp do terapii. Nawet jeżeli ona się odbywała, to bardzo często odbywała się online. Wiąże się to z tym, że terapia nigdy nie była taka sama jak bezpośredni kontakt z terapeutą i ta grupa dzieci wymaga w tej chwili mocno zintensyfikować działań.

Z myślą o potrzebie wspierania dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powstaje wiele nowych pomysłów. Jednym z takich pomysłów jest Rządowy Program Aktywna Tablica, który umożliwia wyposażenie szkół w nowoczesne pomoce dydaktyczne i terapeutyczne.

Rodzice muszą zwrócić szczególną uwagę, żeby nie bagatelizować problemów, które dzieci zgłaszają. Żeby ich nie umniejszać, żeby uważnie wysłuchać. Bardzo ważne z pozycji rodziców jest to, żeby mówić o swoich emocjach, swoich doznaniach, ale w sposób nieobciążający dziecka. Żeby nie dokładać dziecku zmartwień w postaci „martwię się o to, czy będę mieć pracę, martwię się o to, czy będziemy mieć możliwość zapewnienia wszystkich potrzeb finansowych” itp. Są to takie rzeczy, o których raczej dzieci nie powinny wiedzieć, natomiast niewątpliwie warto o swoich przeżyciach mówić, jednak zaznaczając, że „Poradzimy sobie z nimi”. Jedną z ważniejszych rzeczy jest wspólne spędzanie czasu z dziećmi i poświęcanie czasu nie tylko na odrabianie lekcji, ale też na jakieś wyjście wspólne z domu, czy zabawę z dzieckiem. Pamiętajmy o tym, że nasze dzieci  przez okres pandemii i izolację, przyzwyczaiły się do tego, że rodziców mają więcej więc dla siebie, a teraz nagle wracamy do pracy. W związku z taką sytuacją, to dzieci, w ich odczuciu ponoszą podwójną stratę.

W dobie pandemii zadaniem rodziców jest przede wszystkim pomoc dzieciom w organizowaniu dnia i nadawaniu mu struktury. Z tym obszarem dzieci miały bardzo duży problem w czasie zdalnego nauczania. Pomagamy z umiarem, tak żeby nie narzucać swoich pomysłów, ponieważ nie każde dziecko skorzysta z tego samego, z czego korzystaliśmy kiedyś my. Chodzi o to, aby te pomysły podsuwać te pomysły i pomagać w ich realizowaniu. To, co przede wszystkim rodzice powinni robić, to zapewniać, że dziecko kochają, są przy nim i zawsze będą, powinni podkreślać, że dziecko może na nich liczyć. Psychologowie, pedagodzy, nauczyciele odgrywają bardzo ważną rolę we wspieraniu dzieci w tym trudnym czasie. Pierwsza rzecz to podobnie jak w przypadku rodziców – rozmowa. Słuchajmy, tłumaczmy, podsuwajmy pomysły radzenia sobie, ale bez narzucania gotowych rozwiązań.

Gdy nauczyciel dostrzeże, że dziecko boryka się ze stanem „lęku” i ma poczucie, że sobie z nim nie radzi, to warto odesłać go do specjalisty. Terapeuta pomoże dziecku nazwać odczuwane emocje, wytłumaczy, że dziecko ma do nich prawo i może je czuć.  Emocje związane z pandemią to najczęściej: złość, niezadowolenie albo smutek, lecz także zwiększony poziom lęku.

Bardzo ważne, by wyjaśnić dzieciom, że lęk to jest emocja, która jest naturalna i zdarza się wszystkim ludziom i tak naprawdę jest ona potrzebna, tylko w niezbyt dużej ilości. Bardzo ważne jest, by przypominać, że lęk się w różny sposób przejawia i to nie jest tylko to, co czuje dziecko, ale są to także reakcje fizjologiczne. Objawy lęku są widoczne w zachowaniu dziecka i możemy je wspierać na wielu poziomach. Podstawą jest wyjaśnienie dziecku i opowiedzenie o cechach lęku i o tym jaka jest jego istota. Chodzi tu o przekazanie dziecku informacji, że lęk jest emocją, która trwa jakiś czas i mija. Lęk nie robi nikomu fizycznej krzywdy i możemy sobie z nim w różny sposób radzić. Możemy zmniejszać jego nasilenie, trening czyni mistrza, więc dajemy dziecku taką informację, że gdy będzie próbowało sobie z tym stanem radzić, to będzie odnosić sukcesy.

Należy uczyć młodsze dzieci ćwiczeń, które pomagają zmniejszyć poziom lęku, czyli m.in. praca nad ciałem. Tutaj znajdują się między innymi takie ćwiczenia jak pokazywanie ćwiczeń oddechowych, relaksacyjnych, wizualizacyjnych. Ze starszymi dziećmi praca nad tak zwaną treścią myślenia, czyli nad tym, co się dzieje w głowie i co się dzieje, gdy dzieci się martwią. W tym miejscu znów warto odwołać się do Programu Aktywna Tablica, która uwzględnienia potrzeby dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Firma Moje Bambino od 15 lat tworzy we współpracy z ekspertami ciekawą ofertę pomocy mających na celu wspieranie dzieci na poziomie emocji.

Opracowała: Agnieszka Wrzesiak – Psycholog kliniczny,  na co dzień pracujący w Centrum Psychologiczno Logopedycznym Mavicus.