Instrumenty muzyczne w terapii integracji sensorycznej

Spis treści:

1. 1. Wstęp
   2. Muzyka w procesie terapii
      – wpływ muzyki na układ nerwowy
      – muzyka a stymulacja zmysłów
      – wpływ muzyki na poprawę koordynacji, napięcia mięśniowego motoryka mała
      – muzyka jako wsparcie w komunikacji i relacji społecznych
   3. Nadwrażliwość słuchowa – muzyka jako narzędzie terapii
      – jak pracować z dziećmi nadwrażliwymi na dźwięk?
      – instrumenty w terapii nadwrażliwości słuchowej
   4. Podsumowanie

Otaczający nas świat każdego dnia dostarcza nam niezliczonej ilości bodźców.
Odbieramy je za pomocą pięciu podstawowych zmysłów: węchu, smaku, dotyku, wzroku i słuchu. Oprócz tych dobrze nam znanych, w odbiorze rzeczywistości wykorzystujemy również zmysł przedsionkowy, który pomaga organizmowi zorientować się w przestrzeni i utrzymać równowagę, oraz zmysł proprioceptywny, odpowiadający za czucie głębokie i świadomość ułożenia własnego ciała.

Działanie wszystkich tych zmysłów jest ze sobą ściśle powiązane. Noworodek rodzi się ze zmysłem dotyku, przedsionkowym oraz proprioceptywnym, które kształtują się już od kilku miesięcy życia płodowego. W kolejnych miesiącach, a nawet latach życia dziecka, w obrębie mózgu tworzą się połączenia międzyzmysłowe. Wzajemne oddziaływanie tych układów jest niezbędne do prawidłowej interpretacji otaczającego świata oraz właściwych reakcji na sytuacje, zdarzenia czy bodźce zewnętrzne.

Proces celowej organizacji zmysłów to integracja sensoryczna. Gdy układ nerwowy niewłaściwie odbiera, przetwarza i organizuje docierające do niego bodźce oraz nieprawidłowo na nie reaguje, możemy mówić o zaburzeniach w tym obszarze.

W ostatnich latach diagnoza integracji sensorycznej u dzieci, zwłaszcza tych, u których dostrzega się charakterystyczne reakcje na bodźce lub specyficzne trudności w uczeniu się, stała się standardem. W przypadku stwierdzonych zaburzeń, gabinety specjalistyczne wyposażone w odpowiednio dobrane sprzęty do stymulacji konkretnych układów oferują zajęcia dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka.

Dziś chciałabym przyjrzeć się integracji sensorycznej z nieco innej perspektywy, a mianowicie poszukać odpowiedzi na pytanie: co z tą MUZYKĄ?
Czy znajduje ona swoje miejsce w procesie terapii? Jakie ma zastosowanie i znaczenie? Muzyka towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, obecna w różnych aspektach życia, a także w procesach terapeutycznych – również w terapii integracji sensorycznej.

W tym kontekście można mówić o niej na dwa sposoby:

• muzyka jako element towarzyszący w procesie terapii, poprzez wspieranie układu nerwowego oraz poprawę przetwarzanych bodźców,
• muzyka jako podmiot terapii – przy nadwrażliwości na bodźce dźwiękowe.

W pierwszej kolejności przyjrzymy się muzyce jako elementowi towarzyszącemu w procesie terapeutycznym. Oczywiście właściwe wykorzystanie muzyki w tym kontekście może przynieść wiele korzyści. Przyjrzyjmy im się poniżej.

Muzyka o określonym rytmie, tonacji i tempie może zarówno pobudzać, jak i wyciszać układ nerwowy. Rytmiczne dźwięki wspierają synchronizację fal mózgowych, co wpływa na poprawę koncentracji i koordynacji ruchowej. Odpowiednio dobrane melodie mogą redukować stres, napięcie oraz poziom lęku lub – przeciwnie – zwiększać czujność i motywować do działania.

Zarówno słuchanie, jak i wykonywanie muzyki angażuje wiele zmysłów, co wspiera integrację sensoryczną. Dzieci rozwijają percepcję słuchową, tańcząc – stymulują układ przedsionkowy i proprioceptywny, a grając na instrumentach – dostarczają bodźców dotykowych, czując ich wibracje i teksturę.

Muzyka o wyraźnym rytmie pomaga rozwijać równowagę, prawidłowy chód i zdolności motoryczne. Dzieci mogą klaskać, tańczyć w rytm dźwięków, a także wykonywać ćwiczenia ruchowe wspierające koordynację.

Gra na instrumentach, zwłaszcza perkusyjnych, takich jak bongosy, marakasy czy tamburyny, wspomaga regulację napięcia mięśniowego. Starsze dzieci mogą zainteresować się cajonem lub bębnami djembe, które angażują zarówno dłonie, jak i przedramiona. Flet prosty lub flażolet to świetne narzędzia do pracy nad napięciem mięśniowym w obrębie twarzy oraz do rozwijania świadomości oddechowej. Gitary i ukulele pomagają w rozwijaniu precyzji ruchów dłoni i palców, a także w kontroli siły nacisku. Dzwonki chromatyczne i rurki Bum Bum to doskonałe narzędzia do ćwiczeń koordynacyjnych.

Wspólne śpiewanie, granie i tańce sprzyjają budowaniu relacji z rówieśnikami i wzmacniają więzi terapeutyczne. Muzyka, poprzez wspólne doświadczanie dźwięków, zachęca dzieci do interakcji, co jest istotnym elementem terapii integracji sensorycznej.

Niezwykle istotnym aspektem przy stosowaniu muzyki w procesie terapii integracji sensorycznej jest jej dobór. Jeżeli chcemy, żeby dzieci, z którymi pracujemy uspokoiły się i wyciszyły powinniśmy, sięgnąć po muzykę klasyczną czy też odgłosy natury. Jeżeli chcemy, żeby muzyka stymulowała – dobrze jest zdecydować się na utwory o wyraźnym rytmie, dynamiczne. Możemy również tworzyć muzykę dostosowaną do indywidualnych potrzeb terapeutycznych.

Muzyka, choć dla wielu kojarzy się z relaksem i przyjemnością, dla dzieci z nadwrażliwością słuchową może być źródłem dyskomfortu, a nawet bólu. Głośne dźwięki mogą powodować u nich rozdrażnienie, trudności z koncentracją, a nawet lęk. W pracy z dziećmi nadwrażliwymi dźwiękowo kluczowe jest stopniowe i kontrolowane wprowadzanie bodźców słuchowych.

W tej przestrzeni muzyka i dźwięki stają się ogniskową całego procesu terapii integracji sensorycznej, a praca z dziećmi z daną nadwrażliwością wymaga szczególnej ostrożności, indywidualnego podejścia i stopniowego wprowadzania dźwięków w sposób, który nie wywoła przeciążenia. Podejmując działania w tym zakresie, powinniśmy zwrócić uwagę na kilka aspektów.

Określenie poziomu nadwrażliwości. Bardzo ważne jest, aby ustalić jakie dźwięki lub poziomy głośności są problematyczne. Warto, aby dziecko powiedziało co, jest dla niego trudne i powoduje dyskomfort.

Oswajanie z dźwiękiem. Na samym początku pracy z nadwrażliwością słuchową można zacząć od ciszy, jak punktu wyjścia. Następnie wprowadzić łagodną muzykę imitującą odgłosy natury. Ekspozycja na dźwięki początkowa powinna być dość krótka. Z czasem możemy wydłużać jej czas, ale istotne jest, żeby obserwować reakcje dziecka na prezentowane dźwięki.

Dobór odpowiednich utworów. Warto wybrać muzykę o stałym natężeniu dźwięku, bez licznych kontrastów czy akcentów. Prócz dźwięków natury można wykorzystać muzykę klasyczną, relaksacyjną czy też ambient. Przy nadwrażliwości słuchowej unika się wprowadzania muzyki z mocnym, pulsującym rytmem czy też instrumentów z silnie zarysowanymi liniami melodycznymi, takich jak gitara basowa czy też elektryczna. Ważnym elementem dzieła muzycznego, na którym warto w tym miejscu zwrócić uwagę jest również tempo. Korzystniejszy będzie dobór utworów wolniejszych i w umiarkowanym tempie tak, żeby nie przytłaczać słuchacza.

W pracy z dziećmi wrażliwymi na dźwięki kluczowe jest wykorzystanie instrumentów o łagodnym brzmieniu. Instrumenty muzyczne, takie jak: trąbka czy perkusja na pewno nie będą trafionym wyborem. Ich dźwięk może być zbyt intensywny, a wręcz uciążliwy. Na początek warto wybrać instrumenty o łagodnym brzmieniu, takie jak ukulele, flet prosty czy też kalimba. Ciekawym rozwiązaniem byłyby równie chimesy jak i bongosy. W sytuacji, gdy decydujemy się pracować z dzieckiem na instrumencie elektronicznym, możemy manualnie dostosować poziom głośności.

W pracy z nadwrażliwością dźwiękową bardzo istotny jest fakt, że każda osoba, także każde dziecko, będzie miało zupełnie inny gust i preferencje muzyczne. Dobór dźwięków, instrumentu, a także i muzyki powinien być zatem spersonalizowany, dostosowany do indywidualnych potrzeb oraz zainteresowań dziecka.

Należy pamiętać, że każda osoba ma własne preferencje muzyczne, dlatego dobór dźwięków i instrumentów powinien być spersonalizowany i dostosowany do indywidualnych potrzeb dziecka.

Opracowanie
Weronika Łubisz – nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej