Układ przedsionkowy,
proprioceptywny i dotykowy.
Podstawowe układy sensoryczne.
Integracja sensoryczna to proces, dzięki któremu mózg otrzymuje informacje ze wszystkich zmysłów, segreguje je, rozpoznaje, przesiewa, a następnie integruje ze sobą oraz z wcześniejszymi doświadczeniami i odpowiada adekwatną reakcją na działające bodźce. Zmysły to swoiste układy sensoryczne, czyli połączenia neurologiczne pomiędzy receptorem, drogą doprowadzającą, czyli nerwem, jądrami podkorowymi i ośrodkiem korowym. Największe znaczenie przypisuje się trzem układom: przedsionkowemu, czucia powierzchownego, czyli dotykowego oraz czucia głębokiego zwanego proprioceptywnym.
Są to największe układy (systemy) o szerokim oddziaływaniu na centralny układ nerwowy. Warunkują one prawidłowe działanie pozostałych układów, takich jak: układ wzrokowy, słuchowy, smakowy, czy węchowy.
Trzy układy sensoryczne: dotykowy, przedsionkowy i proprioceptywny leżą więc u podstaw prawidłowego rozwoju dziecka. To od ich wzajemnej współpracy zależy prawidłowe funkcjonowanie w otaczającym świecie.
Wyżej wymienione, trzy podstawowe układy sensoryczne mają ogromny wpływ na rozwój świadomości sensorycznej dziecka. Ich funkcjonowanie rozpoczyna się w bardzo wczesnym etapie życia, często już w okresie płodowym.
Układ przedsionkowy – za co odpowiada.
Układ przedsionkowy, zwany inaczej zmysłem równowagi to jeden z najwcześniej rozwijających się i dojrzewających systemów zmysłowych. Posiada ścisły związek anatomiczny z systemem słuchowym, wywodzi się to z umiejscowienia jego receptorów – w uchu wewnętrznym. Niezwykle istotne jest to, że pierwsze nerwy układu przedsionkowego kształtują się w 10-11 tygodniu życia płodowego. Układ przedsionkowy jest w pełny rozwinięty jeszcze przed pierwszym zetknięciem się dziecka ze światem zewnętrznym – w 5 miesiącu życia płodowego. Ten 5-cio miesięczny, ukształtowany już układ przedsionkowy rozpoczyna „współpracę” z systemem czuciowym i wegetatywnym , której celem jest odbieranie i prowadzenie niemal wszystkich impulsów do mózgu jeszcze nienarodzonego dziecka.
Układ przedsionkowy odpowiada za:
- odbieranie informacji związanych z działaniem siły grawitacji
- napięcie mięśniowe
- ruch i równowagę
- koordynację ruchową
- utrzymanie stałego pola widzenia w czasie ruchów głowy
- planowanie ruchu
- bezpieczeństwo emocjonalne
- funkcjonowanie społeczne
- ma wpływ na rozwój mowy
- wpływa na autonomiczny układ nerwowy (przewód pokarmowy, odruch wymiotny).
Układ przedsionkowy rejestruje ruch i pozycję ciała, dostarcza informacji o położeniu głowy względem sił grawitacji, co prowadzi do uruchomienia odruchów posturalnych. Koordynuje ruchy głowy, oczu oraz ciała, to dzięki niemu jesteśmy w stanie balansować na równoważni, bujać się na huśtawkach, skoordynować ruchy obu stron ciała, czy łapać równowagę po potknięciu. To dzięki działaniom układu przedsionkowego radzimy sobie z siłą grawitacji, kształtuje on relacje ludzkiego organizmu z siłą przyciągania ziemskiego, umożliwia nam utrzymywanie równowagi, jak również osiąganie właściwego napięcia mięśni poprzez ścisłe działanie z odruchami. Układ przedsionkowy pomaga także w prawidłowym odbiorze wrażeń przez inne systemy sensoryczne.
Zaburzenia układu przedsionkowego.
Zaburzenie w funkcjonowaniu układu przedsionkowego mogą objawiać się u dzieci w dwojaki sposób. Pierwszym z nich jest nadmierna wrażliwości na aktywność ruchową oraz brak chęci do uczestnictwa w zabawach i zajęciach ruchowych. Drugim sposobem wyrażania niedojrzałości układu przedsionkowego jest nieustająca chęć poszukiwania bodźców ten układ pobudzających. Dzieci, u których to występuje wydają się nie mieć zawrotów głowy, przykładowo podczas długiego jeżdżenia na karuzeli. Z zaburzeniami układu przedsionkowego powiązana jest niepewność grawitacyjna, objawiająca się lękiem, unikaniem aktywności ruchowych. Dzieci, u których ów problem występuje nie lubią np. grać w gumę, wspinać się po drabinkach, kołysać w bujanym fotelu ze stopami w górze, itp. W późniejszym, dorosłym życiu zaburzenia układu przedsionkowego objawiają się częstymi zawrotami głowy, problemami z utrzymaniem równowagi, jak również brakiem pewności siebie. Zdarza się, że nawet stojąc, czy leżąc odczuwany jest ciągły ruch, np. poprzez wrażenie unoszenia się i kołysania niczym na łodzi.
Propriocepcja – co to?
Propriocepcja, kinestezja, czucie głębokie – są to określenia oznaczające zdolność organizmu do identyfikowania położenia własnego ciała względem przestrzeni. Wyraz proprio wywodzi się z łacińskiego proprius, które w tłumaczeniu oznacza „własny”. Układ proprioceptywny zwany inaczej układem czucia głębokiego, to jeden z dwóch najwcześniej rozwijających się i dojrzewających systemów zmysłowych.
Układ proprioceptywny odpowiada za:
- poczucie ciała, odczuwanie ciężaru i poszczególnych jego części w przestrzeni
- poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez kontroli wzroku
- swobodne wykonywanie precyzyjnych ruchów
- percepcję kształtów drobnych przedmiotów
- percepcję położenia narządów jamy ustnej podczas mówienia
- świadomość ciała.
Propriocepcja jest zdolnością zmysłową do odczuwania samego siebie. Receptory czucia głębokiego znajdują się mięśniach, stawach oraz ścięgnach, zaś bodźce płynące z tego układu odbierane i przetwarzane są za pomocą całego układu nerwowego. Receptory układu czucia głębokiego nazywane są proprioceptorami. To one reagują na procesy zachodzące wewnątrz całego organizmu, są jednymi z najszybciej przewodzących nerwów w ludzkim ciele. To właśnie dzięki proprioceptorom nasze mięśnie oraz ścięgna są silniejsze i stabilniejsze. Doznawane przez nas impulsy z poza i wnętrza organizmu początkują skurcz mięśnia, który pomaga nam wykonać ruch. Sama świadomość ruchu rejestrowana jest w kulminacyjnym i najwyższym poziomie – w korze mózgowej. Wewnętrzna pewność siebie, odbiór i świadomość pozycji ciała w danym ułożeniu, daje nam właśnie układ czucia głębokiego, dzięki któremu możemy stać bez przewracania się, czy też używać ołówka.
Zaburzenia czucia głębokiego.
Dzieci, u których występują zaburzenia w funkcjonowaniu układu czucia głębokiego wykazują nieprawidłową dystrybucję napięcia mięśniowego, osłabione odczucia z ciała, ogólną sztywność mięśni. Mogą bardzo szybko się męczyć, bądź kompletnie odwrotnie – mogą to być dzieci bardzo aktywne i ruchliwe, jednak pozbawione zdolności zatrzymania się i utrzymania ciała w stabilnej, zrównoważonej pozycji. Występuje u nich problem z kontrolowaniem pozycji głowy, z utrzymaniem równowagi, z chodzeniem, staniem i siadaniem. Łatwo da się zauważyć, że dziecko, u którego występują zaburzenia propriocepcji jest niezgrabne, brak mu płynności i koordynacji ruchów.
Układ dotykowy-charakterystyka.
Układ dotykowy to największy i najwcześniej rozwijający się układ dziecka. Jak sama nazwa wskazuje odpowiedzialny jest za zmysł dotyku, czyli zdolność odbierania i rozpoznawania bodźców dotykowych przez skórę. System ten umożliwia nam rozpoznawanie i identyfikowanie wrażeń dotykowych oraz budowanie schematu własnego ciała. Układ dotykowy ma wielki wpływ na budowę równowagi emocjonalnej, zdolność koncentracji uwagi, poczucie bezpieczeństwa oraz funkcje układu ruchowego. Dzięki prawidłowo działającemu układowi dotykowemu jesteśmy w stanie opanować czynności takie jak np. rysowanie i pisanie. Pokrywająca całe ciało skóra jest największym obszarem receptorów dotykowych, które odbierają pięć typów wrażeń sensorycznych – dotyk powierzchniowy, nacisk, ból, ciepło oraz zimno. Bezpośrednio związanym zagadnieniem z układem dotykowym jest jego wrażliwość. To za jej sprawą w różny sposób i z różną intensywnością reagujemy na dochodzące do nas wrażenia zmysłowe.
Nadwrażliwość układu dotykowego.
Niektóre z oddziałujących wrażeń zmysłowych mogą wywoływać tzw. przeciążenia zmysłowe. Dzieje się tak, gdy bodźce są zbyt silne i intensywne lub gdy jest ich zbyt dużo. To, co będzie widoczne w takich sytuacjach w zachowaniu dzieci to, m.in. irytacja, ucieczka, agresja, pobudzenie psychoruchowe, czy trudnościami z koncentracją. Zdarza się, że nadwrażliwość na bodźce dotykowe jest tak silna, że wymaga pomocy terapeutycznej. Jednym z typów nadwrażliwości wrażeń zmysłowych jest obronność dotykowa, czyli swoisty sposób reagowania systemu dotykowego na nieprzyjemne bodźce. Obronność dotykowa może przybrać postać lekką, np. wrażliwość na metki ubraniowe, ale także postać ciężką, np. brak tolerancji na dotyk najbliższych osób.
Stymulowanie podstawowych układów sensorycznych.
Aby mózg dziecka mógł się dobrze rozwijać układy zmysłowe powinny być stymulowane. Świadomość sensoryczna dziecka kształtuje się do ok. 7 roku życia, dlatego tak ważne jest dostarczanie odpowiednich bodźców, mających na celu usprawnienie oraz poprawienie funkcjonowania tak ważnych dla przyszłego, dorosłego życia układów sensorycznych. Ćwiczenia integracji sensorycznej mogą odbywać się zarówno u terapeuty, jak również w placówce edukacyjnej, czy w warunkach domowych.
Układ przedsionkowy – ćwiczenia.
- Turlanie się po podłodze, różnych fakturach, zawijanie dziecka w sprężysty materiał np. karimatę.
- Kołysanie – na piłce, łódeczka- na plecach, na brzuchu, przód-tył, bok.
- „Wahadło”- pozycja stojąca: kołysanie się na boki, na szeroko rozstawionych nogach przenoszenie ciężaru ciała z nogi na nogę.
- Przewroty – w przód, w tył.
- Kręcenie- na krześle obrotowym[ wolne, ze zmiana kierunku]
- Zeskakiwanie na miękkie podłoże – z pudełka, plastikowej miski
- Przeskakiwanie przez przeszkody.
- Podskoki, skoki – obunóż, na jednej nodze.
- Marsz – połączony z podnoszeniem i opuszczaniem głowy.
- Obroty wzdłuż ściany w pozycji stojącej: z punktu A do B.
- Spoglądanie daleko przez lewe/prawe ramię: pokazujemy obrazek, przedmiot.
- Chodzenie na czworakach po miękkiej powierzchni, na przykład po dmuchanym materacu.
- Stanie w pozycji bociana i jaskółki.
- Chodzenie z woreczkiem na głowie do przodu, do tyłu, na boki.
- Chód stopa za stopą, do przodu i do tyłu (z otwartymi i zamknięty mi oczami).
Układ proprioceptywny – ćwiczenia.
- W siadzie kręcenie się w kółko na pośladkach.
- Ślizganie się w kółko na brzuchu i na plecach.
- Skłony, skręty i kręcenie głową.
- Marsz z wymachami rąk i nóg.
- Przewroty w przód i w tył.
- Skoki żabki.
- Zjeżdżanie ze zjeżdżalni.
- Jazda na hulajnodze, rowerze.
- Skakanie na piłkach typu skoczki.
- Wspinanie się po drabince.
- Turlanie się po podłodze z nogami wyprostowanymi i rękami ułożonymi
wzdłuż ciała. - W leżeniu na plecach dociskanie kolan do klatki piersiowej.
- W leżeniu na plecach: przenoszenie za głowę piłek lub woreczków
utrzymywanych między nogami. - Odbijanie balonika/ miękkiej piłki w nietypowy sposób: głową, łokciem, nogą.
Układ dotykowy – ćwiczenia.
- Dotykanie dłoni i przedramion materiałami o różnej fakturze.
- „Kąpiele” w suchym basenie, np. w basenie z piłeczkami.
- Szukanie ukrytych, drobnych przedmiotów o różnorakich fakturach, np. w koszykach, skrzynkach, czy pojemnikach.
- Prace plastyczne z użyciem plasteliny, ciastoliny, gliny, masy solnej, masy papierowej, czy piasku kinetycznego.
- Malowanie palcami.
- Różnicowanie szczypania, drapania, opukiwania, oklepywania.
- Stymulacja termiczna: stosowanie na przemian ciepłych i zimnych kompresów żelowych lub butelek wypełnionych ciepłą wodą na dłonie, czy stopy.
- Zajęcia senso-plastyczne.
- Chodzenie boso po tzw. ścieżkach sensorycznych.
Ćwiczenia stymulujące zmysły mają za zadanie dostarczyć dziecku kontrolowanej ilości bodźców sensorycznych, oddziałując na układ przedsionkowy, proprioceptywy i dotykowy.
Zmysły, zwłaszcza u dopiero poznającego świat zewnętrzny dziecka odgrywają ogromną rolę. To dzięki systemom zmysłowym mały człowiek styka się z rzeczywistością od pierwszych dni swojego życia. Prawidłowy rozwój sensoryczny definiuje sprawność funkcjonowania w społeczeństwie, prawidłowy rozwój emocjonalny, zdolność do samoakceptacji, pewności siebie, swojego ciała, oraz wywiera ogromny wpływ na przyszłe, dorosłe i szczęśliwe życie.
